مقاله بررسی نشانه ‌شناسی

مقاله بررسی نشانه ‌شناسی در 28 صفحه ورد قابل ویرایش 

نشانه شناسی (Semiotics) چیست؟

واژه نشانه شناسی دارای ریشه‌ای یونانی است. این علم در قلمرو نشانه (sign) و معنا (meaning) به پژوهش می‌پردازد. این نام در حقیقت از واژگان علم پزشكی كه علائم بیماری‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد، برگرفته شده است. از دوران باستان، فیلسوفان، منطق‌دانان و دستورشناسان به تحقیق درباره نشانه‌ها مشغول بوده‌اند و از عصر رمانتیك تا به امروز شاهد تلاش پیگیر زبان‌شناسان، مردم‌شناسان، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و ادبیات‌پژوهان برای تدوین نظریه‌ای منسجم درباره دلالت در ارتباط (signification in communication ) و شناخت (knowledge ) بوده‌ایم و این خود تعریف جدیدی ار این موضوع علم نشانه‌شناسی است.

چالرز پیرس فیلسوف آمریكایی، زیگموند فروید روانپزشك اتریشی، فردینال سوسور زبانشناس سوئیسی و آلژیرداس گرمس معناشناس فرانسوی لیتوانیایی تبار خدمات بی‌شائبه‌ای به نشانه‌شناسی در قرن بیستم نمودند. تكیه آنها بیشتر بر جوانب مختلف ماهیت عینی معنا و نقش انكارناپذیر آن در فرایندهای قیاسی (deductive ) اندیشه، احساسات، ساختار (structure ) زبان‌ انسانی و كنشهای روایت شده (narratated acts) یا قابل روایت بوده است. ما انسان‌ها و در بعضی از موارد حیوانات در قالب نشانه ها اعم از زبانی و غیرزبانی (non-linguistic) می‌اندیشیم، حتی به وسیله آنها احساس می‌كنیم و در واقع در جهانی مملو ار نشانه‌های زبانی (linguistic signs) زندگی می‌كنیم. اما نشانه‌های زبانی تنها بخشی از معضل دلالت را تشكیل می‌دهد. در عصر ما نشانه‌شناسی از یك سو بدل به یكی از شاخه‌های فراگیر علوم انسانی شده و از سوی دیگر به صورت یكی از ابعاد مهم فلسفه باقی مانده است و نقش آن را به عنوان زبان واحد علوم انسانی، می‌توان با نقش ریاضیات در علوم طبیعی مقایسه كرد. پژوهشهای منحصر به فرد نظری و علمی محققانی چون بپتیتو فیلسوف فرانسوی،‌اكو همكار ایتالیایی او و توم ریاضیدان فرانسوی تاثیر به سزایی در پیشرفت نشانه‌شناسی در بین علوم دیگر شده است.

آثار سوسور به همراه آثار رومن یاكوبسن (زبان‌شناس روسی)، علم زبان‌شناسی كشور دانمارك را كه دارای بزرگانی چون اتو یسپرسن، ویگو بروندل، كنود تویه‌بوو، پل دیده‌ریكسن(متخصص علم صرف و نحو) و لوییس یلمسلو( زبان‌شناس تطبیقی و پدر نظریه زبان‌شناختی گلوسماتیك (Glossematics) بوده است،‌به شدت تحت تاثیر قرار داد. این محققان البته بجز یسپرین از بنیان‌گذاران حوزه زبان‌شنانسی كپنهاگ(Copenhagen School of Linguistics) مسیر این علم را تغییر داد. نظریات آنان امروزه نیز بخصوص برای پژوهش‌های زبان‌شناختی و نشانه‌شناختی معاصر در زمینه دلالت هماوردی قدر به شمار می‌رود.

نشانه شناسی (semiology) و زبان شناسی

سوسور معتقد است كه زبان اغلب به عنوان مجموعه ای از لغات و اسامی (nomenclature) در نظر گرفته می‎شود و چنین برداشتی مانع از درك ماهیت واقعی زبان می گردد. سوسور به جای اینكه زبان را فهرستی از لغات و اسامی فرض كند، آن را روشی برای دسته بندی می داند. زبان گفتاری (spoken language) به تنهایی نشانگر ماهیت واقعی زبان نیست. آنچه كه ماهیت واقعی آن را نمایان می سازد، دسته بندی اصولی و ایجاد نظامی متشكل از نشانه های مختلفی است كه با معانی مختلف مطابقت دارند. اگر ما بخواهیم به ماهیت حقیقی زبان دست یابیم، بایستی آن را نظامی نشانه ای (sign system) به حساب آوریم.

هنگامی كه زبان روشی برای دسته بندی در نظر گرفته می شود، در واقع تبدیل به نظامی نشانه ای همچون خط، زبان اشاره، رفتار مودبانه، علائم و غیره می گردد. از دیدگاه نشانه شناسی و یا به استناد نظریة نشانه ها (Sign Theory) ، زبان و نظام های نشانه ای «شبه زبانی» (paralinguistic) فوق الذكر، از یك گونه اند یعنی همگی برای دسته بندی به كار می روند كه البته زبان در بین آنها از همه مهمتر است. سوسور دلیل برتری زبان بر سایر نظام های نشانه ای را تشریح نكرده است، اما علت این ارجحیت می‎تواند به برداشت دیگری كه از زبان می‎شود مربوط باشد: «زبان در مقام نظامی نشانه ای شیوة واحدی برای ارتباط میان انسانهاست.» با استناد به این تعریف، زبان گذشته از این كه روشی برای دسته بندی محسوب می گردد نظامی است كه تشخیص معانی را میسر كرده و درك مفاهیم را ممكن می سازد. به كمك واژگان جدید زبان شناسی، می‎توان گفت كه زبان با جنبه های ادراكی مرتبط است، در حالی كه ارتباط به تبادل پراگماتیك (pragmatic) نشانه ها مربوط می‎شود. زبان را به تنهایی می‎توان مورد مطالعه قرار داد، در حالی كه ارتباط بر پایه زبان به مثابه ساختار و صورت (form)- صورت زبانی (language form) استوار است. با توجه به مطالب فوق كاملاً روشن است كه سوسور نشانه شناسی را علم پایة نشانه ها می داند و از نظر او زبان شناسی علمی متكی به نشانه شناسی است. در آراء او نشانه به عنوان یك پدیدة اجتماعی جزئی از یك نظام نشانه ای به شمار می رود كه وجودش وابسته به توانایی و ارادة افراد اجتماع نیست بلكه در نتیجه «عادات نشانه شناختی» همگانی به وجود می‎آید. علم زبان شناسی همچون یك نظام نشانه‌ای- پدیده ای نشانه شناختی- مورد توجه سوسور است.

نشانه: معنی و لفظ، مدلول (signifie) و دال (signifiant)

ساده ترین تعریف نشانه عبارت است از: مجموعه ای دوگانه متشكل از یك مفهوم و یك صورت آوایی. برخلاف آنچه كه برخی ادعا می كنند،‌ منظور از نشانه رابطة بین یك جسم مادی و یك اسم نیست، بلكه موجودیت نشانه را باید در رابطة بین یك مفهوم و یك صورت آوایی جست. تركیب مفهوم و صورت آوایی مجموعه ای به نام نشانه را به وجود می‎آورد. مفهوم، معنی یا مدلول و صورت آوایی، لفظ یا دال نیز نامیده می‎شود.

رابطة بین معنی و لفظ (مدلول و دال) اختیاری (arbitrary)  است، یعنی ارتباطی طبیعی و منطقی بین آنها وجود ندارد. به این ترتیب سوسور این تصور را كه یك نشانه لزوماً معادل یك چیز است رد می‌كند. سوسور نشانه را این گونه تعریف می‌كند: كلیتی كه هم از یك معنی (مفهوم) و هم از یك لفظ (صورت آوایی) تشكیل شده است. رابطه بین این دو قراردادی و اختیاری است، یعنی واژة ملفوظ یا مكتوب لزوماً دال بر یك چیز خاص نیست و تنها دال بر یك صورت آوایی است نشانگر یك پدیدة مشخص است. از این لحاظ برای سوسور نشانه در درجة اول یك عنصر ذهنی است.